‘Louter probeerseltjes op papier’

17 mei 2021 om 22:06

Deel 6D

Hoe moest het bouwwerk er tenslotte uit gaan zien? Hoe kon een bestaand bouwwerk tot een zinvol en bruikbaar object worden aangepast dat voldeed aan de wensen van de krijgsheren. De perikelen hieromtrent zullen ertoe hebben geleid dat meerdere ontwerpgedachten ten grondslag aan de overgeleverde tekeningen hebben gelegen.

ONTWERP SCHANS Er zijn twee tekeningen van het bouwwerk bekend. Vermoedelijk de oudste zonder datum en een latere met een daarop de datum van 1590. Begeleidende teksten zijn verloren gegaan maar beide zouden van Marcelis van Oort kunnen zijn, die landmeter, tekenaar en stadsarchitect van Utrecht was, in dienst van de Staten van Utrecht. Op de oudste staan slechts twee bastions getekend en een toegang door de schanswal middels een ophaalbrugje aan de oostkant van de schansgracht. Voor het noordoostelijke bastion staan mogelijk palissaden ingetekend.

Is dit een eerste ontwerp? Of is het ontleend aan een vorig ontwerp, mogelijk uit de periode van Maarten van Rossum, feit is dat het complex al voor 1590 bestond gezien bestaande vermeldingen. Wel weten we dat veldheer Maarten van Rossum in 1543 voor langere tijd met zijn troepen in Woudenberg heeft gebivakkeerd.

STRATEGISCHE INGREEP Op de tekening die waarschijnlijk voor 1590 is gemaakt staan drie gebouwen en er is een weg langs de noordelijke gracht getekend die richting het dorp gaat en zich in oostelijke richting splitst in een afslag naar Scherpenzeel en noordelijk naar de Ekris. De weg langs de oostflank loopt ogenschijnlijk rechtdoor en niet zuidelijk om de Schans en buigt daarna ook niet noordwaarts af om aan te sluiten op de weg naar het dorp. Maar mogelijk valt dit buiten de kaart. Overigens was het een logische route om de weg vanaf Scherpenzeel gezien gewoon rechtdoor richting het centrum van Woudenberg te laten lopen en juist die af te sluiten. Het bochtje rondom de Schans was daarom een louter strategische ingreep.

Bij de oostelijke courtine (recht stuk wal tussen twee bastions) is een ontsluiting te zien, een verbinding met de weg door middel van twee haaks op de beide kanten aangelegde dijkjes met een brug ertussen. Bij de zuidelijke courtine is een zuidwestelijk bastion getekend, terwijl die op het noordwesten geheel ontbreekt.

UPGRADE Van vermoedelijk latere datum is een tweede tekening. Deze tekening uit 1590 heeft model gestaan voor de uitvoering van de Schans zoals die blijkbaar werkelijk heeft plaatsgevonden of hoe die is aangepast toen enkele decennia later, de Spaanse troepen werkelijk in aantocht waren, of een zogenaamde upgrade werd gedaan. Volgens reconstructie zou het zuidoostelijke bastion toch als een heel in plaats van een half bastion zoals op de tekening staat aangegeven zijn uitgevoerd. Opvallend in dit ontwerp is ook de vreemde knik in de oostelijke courtine. Was dit een aanpassing vanwege de bestaande bebouwing direct aan de binnenkant van de wal?

Voor het opwerpen van de courtines (wallen) zal hoofdzakelijk gebruik gemaakt zijn van de grond die bij het graven van de grachten vrijkwam. Deze grond was voornamelijk zanderig. Om het afkalven van de taluds te voorkomen zullen de taluds afgedekt zijn geweest met graszoden. Deze moesten echter worden vastgehouden en mochten niet verzakken. Daarom werd vlechtwerk van wilgenrijshout aangebracht om iedere laag van vijf plaggen, die in halfsteens verband werden gelegd, te verstevigen. De bovenlaag gras werd met de wortelzijde omhoog gelegd. De taluds werden mogelijk met stekelige beplanting beschermd om te voorkomen dat bij oversteken van het water de taluds eenvoudig konden worden beklommen. Verstrikt in de doorns was het gemakkelijker iemand terug het water in te drijven.

BASTIONS Er waren na de reconstructie drie bastions aanwezig, waarvan de zuidoostelijke tenslotte als hele is uitgevoerd, terwijl in de zuidwesthoek de courtines zonder bastion haaks op elkaar zijn geconstrueerd. Heden ten dage is dat nog steeds te zien. Juist deze zuidwesthoek met een deel van de westelijke en zuidelijke courtine is in de geschiedenis het best bewaard gebleven qua hoogte en de mate van erosie.

(vervolg in deel 6E)

Bronnen: P.C. Hooft, wikipedia